INFLYASIYA

Inflyasiya nedir?
Biz bu terminle cox tez-tez rastlashiriq. Televiziyada, radioda, mektebde, universitetde, hetta kuchede. Xususile de son zamanlarda. O qeder tez tez rastlashiriq ki hetta “inflyasiya” sozu artiq termin “statusunu” da itirib. Bele ki basha dushen de dushmeyen de “inflyasiya” deyir. eslinde ise coxumuz onun yaranma sebebini, gundelik heyatimiza birbasha tesirinin ehemiyyetini tam derk elemirik. Belke de kenardan qeliz gorune biler. Eslinde prosess olduqca sadedir. Isteyerdim ki bu yazida inflyasiya haqqinda indiye kimi muxtelif edebiyyatlardan oxudugum ve ya iki semestr erzinde muellimlerimden eshitdiyim melumatlara esaslanaraq bu termini bacardiqca(!)sade dilde izah edim. (uzun cumleye gore sorry- “iqtisadi nezeriyye” dersliynin “yetirmesi” oldugum bilinir:P)
Inflyasiya bizim hamimizin sevimlimiz olan pulun deyerden dushmesidir. Eslinde bizim emtee ve xidmetleri istehlak etmek uchun istifade etdiyimiz bu kagiz parchasi tekce mubadile vasitesi deyil hem de ozu ayriliqda bir emteedir. Ve her bir normal emtee kimi bazarda pula da teleb ve teklif formalashir. “Principles of Economics” fenninin ilk bolmelerinde oyrendiyimiz TEKLIF QANUNU (emtee ve xidmetler uchun) pul uchun de kecerlidir. Bele ki olkede kesilen pulun miqdari onun deyeri ile ters mutenasibdir. Inflyasiya pulun lazim olan (umumi ehalinin xerclediyi pulun meblegi) miqdardan artiq istehsali neticesinde onun deyerden dushmesi prossesidir. Ve bu prosses neticesinde olkede umumilikde butun emtee ve xidmetlerin qiymeti yuxari qalxir. Cox vaxt “inflyasiya” terminini artan qiymetlerle sehv salirlar. Elece de onlar arsindaki sebeb-netice ardicilligini. Qiymetlerin artimi inflyasiya yaratmir, inflyasiya qiymetleri qaldirir. Inflyasiya qiymetlerin artimi yox, valyuta vahidinin aliciliq qabiliyyetinin ashagi dushmesidir. Yeni men bu gun 1 AZN-e 3 chorek aliramsa inflyasiyadan sonra daha az miqdarda chorek alacam. Ve ya tutaq ki, mene bu gun normal yasayis uchun 12000 AZN illik gelir kifayet edirse gelen il 10% inflyasiya seraitinde menim ehtiyaclarimi 12000 yox 13200 AZN (12000+ 12000x10%) odeyecek.


Inflyasiyanin arxasinda hansi sebebler dayana biler?
Pulu her bir olkenin merkezi banki istehsal edir. (ve ya kesir) Avropa, Amerika Birleshmish Shtatlari, Yaponiya kimi inkishaf etmish regionlarda merkezi banklar tam musteqil shekilde fealiyyet gosterdiyi uchun bu olkelerde dovlet dovriyyeye buraxilacaq pulun miqdarini mueyyen etmek huququna malik deyil. Latin Amerikasi olkeleri ve ya diger inkishaf etmekde olan olkelerin merkezi banklari ise tam dovlet nezaretindedir. Bu sebebden de bu olkelerde merkezi bank dovletin maraqlarini temsil edir ve vaxtashiri siyasi tezyiqe meruz qalir. Bele ki dovlet bezi dushunulmemish xerclerini (ve ya borclari) qarshilamaq uchun banki dovriyyeye daha cox pul buraxmaga mecbur edir. Cunki dovlet budce kesirini ya vergini ya da pulun teklifini artirmaqla aradan qaldirir. Aydindir ki ikinci yol dovlete daha cox serf edir ve netice olaraq inflyasiya yaranir. Bu olkelerde son iller inflyasiya seviyyesinin yuksek hedde chatmasinin esas sebeblerinden biri de ele budur. Qisasi, inflyasiya, olkede pul teklifinin artim suretinin iqtisadi inkishaf suretinden cox olmasinin neticesidir.
PS. Krizis (mes: muharibe) dovrunde pulun hedden artiq dovriyyeye buraxilishi hiperinflyasiya (qiymetlerin 1ay ve ya daha az muddet erzinde 2defeye qeder artimi) ile neticelene biler.

Inflyasiyanin diger muhim bir sebebi ehalinin mecmu (!) telebinin artimi ola biler. (mecmu teleb olkede istehlak olunan butun emtee ve xidmetlerin deyeridir ) Eger iqtisadiyyat hemin telebi qarshilayacaq qeder mehsul istehsal etmek gucune malik deyilse tebii olaraq yene de inflyasiya yaranacaq. (teleb>teklif = qiymetler yuxari qalxir) Amma “mecmu” sozunu vurgulamagim ebes yere deyil. Yeni ehalinin konkret mehsul ve ya mehsullar qrupuna telebinin artmagi inflyasiya yaratmir. Biz umumilikde olkedeki butun qiymetlerin artimini nezerde tuturuq. Meselen, ola biler ki her hansi bir serialin bash qehremaninin istifade elediyi aksessuar (Hadenin “brasletleri” :D LOL) istehlakchini celb elesin ve mueyyen muddet erzinde bu mehsula olan teleb (neticede qiymet) artsin. Bu halda “inflyasiya var” demek cox gulmeli olardi.
Amma gelin daha onemli (ve hal hazirda cox aktual) bir mehsulun- neftin qiymetini nezerden kecirek. Neft bir chox bashqa mehsullarin istehsali ile bagli oldugu uchun tekce onun qiymetinin artimi inflyasiyaya sebeb ola bilir. Ona gore de neftin qiymetinin artimi gozlenilirse demeli hardasa inflyasiya artimi da gozlenilmelidir.


PS. Umumi gotursek, inflyasiyani hem de mecmu teleb ve teklif mueyyen edir. Daha anlashiqli olmaq uchun deye bilerik ki inflyasiya o zaman sifra beraber olar ki, ne vaxt iqtisadiyyatin istehsal ede bileceyi mehsullarin miqdari ehalinin hemin mehsullara olan telebi ile tam balans yaratsin
Inflyasiyanin yaranma sebeblerinden biri de olkede mecmu teklifin ashagi dushmesi ola biler. Burada da “mecmu” sozunun ehemiyyeti saxlanilir.
Mecmu teklif emek haqlarinin ve ya istehsal uchun lazim olan xammalin qiymet artimi neticesinde azala biler. Sebebi ise aydindir.(istehsalci mehsul istehsalina ne qeder cox pul xercleryirse bir o qeder daha az istehsal edir- teklifin qeyri-qiymet amillerinden biri)
Inflyasiyanin gozlenilmesi ozu de inflyasiya yaradir. Bu cox maraqli bir prossesdir. Bele ki eger ehali gozleyirse ki 1 aydan sonra inflyasiya gozlenilir, bu zaman avtomatik olaraq olkede mecmu teleb artacaq. Cunki hami 1 ay sonra qiymetlerin bahalashacagini nezere alaraq oz tedaruklerini bu gun gormeye telesir ve teleb qanununa esaslanaraq deye bilerik ki butun qiymetler yuxari qalxacaq. Bu ise artiq inflyasiyadir. Ancaq burada cox maragli bir meqam var. Bele ki inflyasiyanin gozlenilmesi ancaq emteelerin qiymetinde artim yaradir. Bu hal xidmetlere o qeder de aid deyil. Daha yaxshi anlamaq uchun misala baxaq: Tutaq ki men bilirem ki 1 ay sonra inflyasiya olacaq. Bunu nezere alaraq men indiden coxlu miqdarda sheker, duz, un, duyu ve s. erzaq aliram. Ve ya 2ay sonraya planlashdirdigim avtomobili indi almaq qerarina gelirem. Amma men sabahki inflyasiyani nezere alib bu gun sachimi defelerle kesdire bilerem??? Elbette ki yox! (ele olsaydi onda emin ola bilersiniz ki sheherde inflyasiyadan 1 ay evvel qizlarin hamisi kechel olardi:D)
Tebii ki mustesnalar var ve bezi emteeler uchun de bu hal dogru deyil. Meselen, tez xarab olan mehsullari uzun muddet evvelden alib saxlamaq qeyri-mumkundur.

Inflyasiya bize lazimdir???
Inflyasiyanin yuksek heddi arzuolunmaz sayilsa da olkede ashagi seviyyeli inflyasiya lazimdir. Cunki inflyasiya hem de inkishafin gostericisidir. Eger inflyasiya varsa mueyyen menada olkede iqtisadi artim da var. Ona gore de merkezi bank daim onu sifra endirmeye yox, ashagi seviyyede saxlamaga calishir.

Inflyasiya kim(ler)e serf edir kim(ler)e yox???
Inflyasiya mueyyen insanlar uchun arzuedilen bir haldir. Buna misal olaraq, borcu olan insanlari gostermek olar. Cunki sabah (inflyasiya sheraitinde) menim kimese qaytaracagim pulun deyeri bu gun menim ondan aldigim borcun deyerinden azdir. Inflyasiya qeyri-sabit gelirli ( inflyasiya ile ayaqlasha bilen) ehali qrupuna da itgi vermir.
Eksine olaraq inflyasiya zamani uduzan ehali qrupu da var (sabit geliri, istiqrazi ve ya banknotu olan, teqaud alan, ve s.)
Inflyasiya hem de Sabit Valyuta Sistemi (Fixed Exchange Rate System) olan olkelerin tediyye balansinda (balance of payments) defisit yaradir.(cunki olkede qiymetler qalxdigindan ixracat mehsullarinin qiymeti de qalxacaq)

Inflyasiya yoxsa ishsizlik???
Inflyasiya ile bagli diger maraqli meqamlardan biri de odur ki olkede qisa (!) muddet erzinde inflyasiya ile ishsizlik arasinda sechim (“tradeoff”) yaranir. Gelin misala baxaq:
Tutaq ki olkede ishsizlik heddi ashagi seviyyededir. (4% -den az) Demek olar ki butun ish yerleri doludur ve emek haqlari yuksekdir. Bu halda tebii olaraq firmalarin istehsal xerci artir. Yeni, sahibkar indi ishchi quvvesine daha chox pul xercleyir. Netice olaraq gelir azalir. Ona gore de geliri stabil saxlamaga chalishan firma istehsal etdiyi mehsullarin qiymetini artirir. Ve belelikle inflyasiyanin diger bir novu yaranir. Amma yuxarida da qeyd etdiyim kimi bu hal qisa muddet uchun kecherlidir.
Belke de choxunuz fikirleshersiniz ki bunlari biz de bilirdik dee. :D Amma nezere alin ki movzunu yazma sebebim ilk novbede blogu bosh qoymamaq idi. Ikinci sebeb ise Azerbaycan dilinde terminleri yadima(ve ya yadiniza) salmaq (ve ya oyrenmek) idi.
Thanx for attention:)